mahonick Üye Puan: 1768.5  | Gönderilme Tarihi: 25 Aralık 2011 21:03:14
KURAN’DA DÜŞÜNCE TÜRLERİ
Bu makalede Kuran’da rastladığımız düşünce (reasoning) türlerini belirlemeye ve bunlardan örnekler vermeye çalışacağız.
Düşünce (reasoning) türleri başlıca şu kategorilerde sınıflanır:
• Abduction
• Analogical Reasoning (Teşbih)
• Cause-and-Effect Reasoning
• Comparative Reasoning
• Conditional Reasoning
• Criteria Reasoning
• Deductive Reasoning (Tümdengelim)
• Inductive Reasoning (Tümevarım)
• Modal Logic
• Pros-vs.-Cons Reasoning
• Set Based Reasoning
• Decompositional Reasoning
• Systemic Reasoning
Abduction
Tanım
Açıklayıcı bir hipotez oluşturma süreci… Bir A olayı gözleniyor. Eğer B doğru olsaydı, A doğru olurdu. Dolayısıyla B doğru olabilir.
Örnek
Bir doktor, daha önce karşılaşmadığı bir dizi belirti ile karşılaşıyor. Doktor benzer belirtileri olan hastalıklar hakkında düşünerek, bu durumun hangisine uyduğunu belirlemeye çalışıyor.
KURAN’DAN ÖRNEK
Bakara/85
Sonra sizler yine şöyle kimselersiniz ki kendi kendinizi öldürüyorsunuz ve içinizden bir zümreyi yurtlarından çıkarıyorsunuz, aleyhlerinde günah ve düşmanlıkla birleşip yardımlaşıyorsunuz. Şayet size esir olarak gelirlerse fidyeleşmeye kalkışıyorsunuz. Oysa çıkarılmaları size haram kılınmıştı. yoksa siz kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını inkar mı ediyorsunuz? Şu halde içinizde böyle yapanlar sonuçta dünya hayatında rüsvaylıktan başka ne kazanırlar? Kıyamet günü de en şiddetli azaba kakılırlar. Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir.
Bu ayette bir grup insanın yaptıkları (belirtiler) hakkında, olası bir tespit yapılıyor. Bu ayetteki düşünce ve gelişimi bir “abduction” örneğidir.
Analogy
Tanım
Bu tür düşünce tarzında bir olay ya da şey ile benzer başka bir şey arasında bir analoji kurulur, benzer ile benzetilen arasında ortak bir yön vardır.
Örnek
“Bu şirket bir yarış atı. Hızlı koşuyor ve yarışı kazanıyor.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Bakara/223
Kadınlarınız, sizin için bir tarladır. O halde tarlanıza dilediğiniz gibi varın ve kendiniz için ileriye hazırlık yapın. Allah'tan korkun ve herhalde onun huzuruna varacağınızı bilin! Sen müminleri müjdele!
Ayette kadınlar ile tarla arasında bir analoji kuruluyor.
Cause-and-Effect Reasoning
Sebep sonuç bağlamında düşünme şekli.
Örnek
“Eğer sana yardım edersem, daha başarılı olursun.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Al-i İmran/160
Eğer Allah size yardım ederse, artık hiç kimse sizi yenemez ve eğer O, sizi yardımsız bırakırsa ondan sonra size yardım etmek kimin haddine? O halde, bütün inananlar yalnızca Allah'a dayansınlar!
Comparative Reasoning
Bir şeyin önemini onu başka bir şeyle kıyaslayarak belirtme.
Örnek
“Zengin ile fakiri kıyaslama.”
KURAN’DAN ÖRNEKLER
Nahl/75
Allah şunu misal getirdi: Bir yanda hiçbir şeye gücü yetmeyen bir köle, diğer yanda tarafımızdan güzel bir rızık verdiğimiz, ondan gizli, açık olarak harcayan hür bir insan, bunlar hiç eşit olur mu? Bütün hamd, Allah'a mahsustur, fakat çokları bilmezler.
Enam/122
Ölü iken dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürümesini sağlayacak bir nur verdiğimiz kimse, karanlıklar içinde kalıp da oradan çıkamayan kimse gibi olur mu? İnkâr edenlere, yapmakta oldukları şey işte böyle hoş görünür.
Conditional Reasoning
Eğer ile kurulan düşünce yapıları bu gruba girmektedir. Eğer A ise o zaman B.
Örnek
“Eğer kartın bir yüzünde sesli harf varsa, o zaman diğer yüzünde bir çift rakam var.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Sebe/14
Sonra onun ölümüne hükmettiğimizde onlara onun ölümünü sezdiren olmadı, yalnız bir güve (böceği) dayandığı asasını yiyordu. Bu sebeple yere yıkıldığında besbelli oldu ki, eğer cinler gaybı bilselerdi, o horlayıcı azap içinde bekleyip durmazlardı.
Criteria Reasoning
Bir kıstas belirleyerek başlayan ve sonucu bu kıstasa göre belirleme şeklindeki düşünce tarzı.
Örnek
“Sanırım eşin desenli bir kazak almanı ister. Buna ne dersin?”
KURAN’DAN ÖRNEK
Bakara/258
Baksana, Allah kendisine hükümdarlık verdi diye, Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya kalkana! İbrahim ona: "Benim Rabbim, hem dirilten hem öldürendir." dediği zaman, O: "Ben, diriltir ve öldürürüm." demişti. İbrahim: "Allah, güneşi doğudan doğduruyor, haydi, sen de batıdan getir!" deyince, o inkarcı herif donakaldı. Öyle ya, Allah zulmedenleri muvaffak etmez.
Bu ayette anlatılan olayda Hz. İbrahim’in ileri sürdüğü düşünce tarzı “kıstasla düşünmeye” güzel bir örnektir. Hz. İbrahim Rabbi için bir kıstas belirlemekte ve muhatabından bunu gerçekleştirmesini talep etmektedir. Hz. İbrahim’in Kuran’da bu tarz bir düşünce tarzını sergilerken verilmesi gerçekten ilginçtir. Hz. İbrahim’in öyküsünde hep bu tarz düşünce tarzı hakim olmuştur. O çocukken de Rabbi için kıstaslar belirlemiş ve Rab olamayacak şeyleri bu kıstaslarla elemiştir. Hepimiz O’nun güneş ve ayı Rab zannetmesi ve daha sonra bundan vazgeçmesinin öyküsünü biliriz. O, “Batan şeyleri sevmem” demek suretiyle Rabbi için “batıp gitmeme” kıstasını belirlemiş ve bu sayede güneş ve ayın Rab olamayacakları sonucuna varmıştır.
Deductive Reasoning
Genel bir kural veya ifade ile başlayıp özel bir sonuca ulaşma süreci.
Örnek
“Yerçekimi eşyaların düşmesine sebep olur. Başıma düşen elma yerçekimi yüzünden düştü.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Ali İmran/110
Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmet oldunuz. İyiliği teşvik eder, kötülükten sakındırır, Allah'a hakkıyla iman edersiniz. Eğer Kitap Ehli de iman etseydi, onlar için hayırlı olurdu. Gerçi onlardan mü'minler de vardır; fakat çoğu yoldan çıkmış kimselerdir.
Inductive Reasoning
Özel bir durum veya örnekten yola çıkıp genel bir kurala varma süreci.
Örnek
“Şu insanların davranışlarına bak! Çılgın olmalılar.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Maide/43 (Ümit Şimşek)
Ellerinde Tevrat, Tevrat'ta da Allah'ın hükmü varken, nasıl oluyor da onlar senin hakemliğine başvuruyor, sonra senin hükmünden de dönüveriyorlar? Aslında onlar hiçbir şeye inanmış değillerdir.
Modal Logic
Olayları olasılık ve gereklilik yönünden değerlendirme. Olayları mutlak anlamda doğru yanlış olarak değerlendirmek yerine olasılık olarak ifade etme.
Örnek
“Kapı açık olmalı.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Araf/130
Yemin olsun ki biz, Firavun hanedanını yakalayıp ürün eksikliğiyle senelerce sıktık ki, düşünüp öğüt alabilsinler.
Pros-vs.-Cons Reasoning
Bir şeyi fayda ve zarar yönünden değerlendirme.
Örnek
“Bu alet faydalı ve ucuz ama uzun ömürlü değil.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Bakara/219
Ey Muhammed! Sana şarap ve kumardan soruyorlar. De ki: Bu ikisinde büyük bir günah, bir de insanlar için bazı menfaatler vardır. Fakat günahları, menfaatlerinden daha büyüktür. Yine sana neyi infak edeceklerini soruyorlar. De ki: İhtiyaçtan fazlasını infak edin. İşte böylece Allah, size âyetlerini açıklıyor. Umulur ki siz düşünürsünüz.
Set based Reasoning
Bu tip düşünmede şeylerin isimlendirilmiş bir gruba ait olup olmadıklarına göre bir yargıya varılır.
Örnek
“Eğer o Microsoft için çalışıyorsa, zeki biri olmalı.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Enbiya/99
Eğer onlar ilâh olsalardı, oraya girmeyeceklerdi. Hepsi orada temelli kalacaktır.
Decomposition
Bir şeyi parçalarına ayırıp değerlendirme. Parçaları ve nasıl birbirine uyduklarını vurgulama.
Örnek
“Bir aletin parçalarını düşünme ve parçaların teker teker önemini vurgulama.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Muminun/78
Halbuki sizin için o kulağı, o gözleri ve o gönülleri yaratan O'dur. Ne de az şükrediyorsunuz!
Systemic Reasoning
Bir şeyi bütün bir sistem olarak düşünerek anlama. Sadece parçaları değil, bunlar arasındaki ilişkileri vurgulama.
Örnek
“Bütün tek tek parçaların toplamından fazla bir şeydir.”
KURAN’DAN ÖRNEK
Yasin/40
Ne güneşin aya çatması yaraşır, ne de gece gündüzü geçebilir; onların her biri kendi yörüngesinde yüzerler.
Beraber Kullanım
Kuran’da ayrıca bu düşünce türlerinin birlikte kullanıldığı ayetler de mevcuttur. Aşağıdaki ayette “decomposition” ve “induction” birlikte kullanılmıştır:
Araf/179
Andolsun ki, cinlerden ve insanlardan birçoğunu cehennem için yarattık. Onların kalbleri vardır, fakat onunla gerçeği anlamazlar. Gözleri vardır, fakat onlarla görmezler. Kulakları vardır, fakat onlarla işitmezler. İşte bunlar hayvanlar gibidirler. Hatta daha da aşağıdırlar. Bunlar da gafillerin ta kendileridir.
|
Ara
